فهرست مطالب
    مقدمه
    میراث گذشته
    انواع بادگیر
    عناصر بادگیر
    تزئینات
    عملکرد
    معماری ساختمانی بادگیر‌ها
    بادگیر یک طرفه
    بادگیر دو طرفه
    بادگیر سه طرفه
    بادگیر چهار طرفه
    بادگیر‌های چند وجهی
    بادگیر چپقی
    چشم انداز آینده
    چند نمونه بادگیر شاخص ایرانی
    بادگیر‌های یزد
    بادگیر‌های بندر عباس
    بادگیر‌های تنفسگاهای کویر
    شیوه ساخت بادگیر
    بادگیر‌های مدرن


بادگیر از مظاهر و سمبل‌های تمدن ایرانی است دقیقاً معلوم نیست اولین بادگیر در کدام شهر ایران ساخته شده است.

استفاده از بادگیر از سال‌های بسیار قدیم در ایران متداول بوده است. بادگیرها با اشکال مختلف در شهرهای مرکزی و جنوب ایران ساخته شده که هر کدام بر حسب ارتفاع و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده‌اند. تا قبل از اختراع کولر برقی و گسترش آن در شهرهای مختلف، از بادگیر در ابنیه مختلف مسکونی، مذهبی و خدماتی استفاده می‌شده است و هنوز هم می‌توان باقی‌مانده این بادگیرها را در اقلیم گرم و مرطوب جنوب در شهرهایی مانند بندر عباس، بندر لنگه، قشم، بوشهر و اقلیم گرم خشک نواحی مرکزی مانند کرمان، نایین، یزد، طبس، کاشان، سمنان، اصفهان و حتی نواحی جنوب شهر تهران مشاهده نمود.


ساختار بادگیر دولت‌آباد

بادگیر معمولاً چهارگوش است و در دیوارهای چهارگانهٔ آن چند سوراخ تعبیه شده‌است. درون بادگیر با تیغه‌ها و جدارهایی که از خشت یا چوب و خشت ساخته شده‌است، به چند بخش تقسیم می‌شود.

معماران محلی برای ساختن بادگیر از پشت بام خانه و از جایی که مشرف به اتاق کوچکی است که برای بادگیر اختصاص داده‌اند با خشت یا آجر، تنوره بادگیر را با مقطع مستطیل می‌چینند تا به ارتفاع معینی برسد. سپس بالای این تنوره‌ها چهار دیواره را دو چوب به شکل ضربدر «×» می‌گذارند. به گونه‌ای که دو سمت هر چوب در دو زاویه مقطع قرار بگیرد و سپس دیوارهای سمت شرق و غرب و جنوب بادگیر را دو تا پنج و دو دهم متر بالا می‌آوردند. سپس در قسمت شمال که رو به باد «اصفهانی» است با نیم خشت یا آجر نیمه به عرض شش سانتی‌متر، روی تنور را تا ارتفاع معینی می‌چینند. ارتفاع این تیغه‌ها ۴۰ سانتی‌متر بلندتر از سایر دیوارهاست.

بادگیر در ساختمان‌هایی که دسترسی کمی به باد دارد می‌تواند باد بالای بام را به ساختمان بیاورد (سرمایش) در بافت‌های متراکم با ساختمان‌های کوتاه دسترسی یکایک ساختمان‌ها به باد امری دشوار است زیرا ساختمان‌های رو به باد مانع دسترسی ساختمانهای پشت به باد می‌گردند.
بادگیر که به انگلیسی windtower یا wind catcher نامیده می‌شود، یکی دیگر از ابتکاراتی بود که نخستین بار توسط ساکنین مناطق مرکزی ایران، تحت قالب معماری پارسی، به منظور تلطیف هوای خانه مورد استفاده قرار گرفت. اغلب این بادگیرها با مخازن آب و سردابه‌هایی در طبقات زیرین خانه‌ها همراه بودند که در عین ذخیره آب خنک در دمایی نزدیک به نقطه انجماد در فصل تابستان، وظیفه خنک‌سازی هوای ورودی به خانه را نیز برعهده داشتند. این امر زمانی اهمیت بیشتری می‌یابد که بدانیم تاثیر این نوع سرمایش در مناطق گرم کویری بیشتر است و می‌تواند در نقش یک سیستم خنک‌کننده طبیعی عمل کند. از این‌رو امروزه در بافت تاریخی بسیاری از شهرهای کویری ایران نظیر کاشان، یزد، کرمان، سیرجان، نایین و بام، بادگیرهای متعددی یافت می‌شوند که من جمله مشهورترین نمونه‌های آن می‌توان به خانه بروجردی‌ها کاشان اشاره کرد. محبوبیت بادگیرها تا بدان جایی پیش رفته است که شاهد به کارگیری نمایی از بادگیرها در موزه هنرهای معاصر تهران توسط کامران دیبا هستیم.

بادگیر چیست

بادگیر کوچک دیگری نیز در معماری پارسی به چشم می‌خورد که در گذشته از آن با نام شش خان یاد می‌شد و هنوز هم امکان مشاهده آنها بر فراز آب انبارهای شهرهایی شمالی نظیر قزوین وجود دارد. این بادگیرهای کوچک، شش خان‌ها، که از سیستمی مشابه بادگیرهای مناطق کویری بهره می‌برد، عملکردی متفاوت از آنها داشتند؛ چراکه بادگیرهای مناطق کویری به منظور تلطیف هوای خانه مورد استفاده قرار می‌گرفتند و این در حالی است که شش خان‌ها عملکردی نظیر دستگاه تهویه هوا داشتند و به گردش هوا در مکان‌های مورد استفاده کمک می‌کردند.
بادگیر در مصر:

بادگیر در مصر

بادگیرها در معماری باستانی مصر نیز مورد استفاده قرار می‌گرفتند و یک نقاشی کشف شده از مقبره فرعون مصر، نب آمون، که در حدود ۱۳۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بر مصر حکمرانی می‌کرده است، گواهی بر این امر است. این نقاشی باستانی که هم اکنون در موزه سلطنتی بریتانیا نگهداری می‌شود، شمایلی از یک بادگیر باستانی مصری به نام مالکاف پلاس را به تصویر می‌کشد که علیرغم عملکردی مشابه بادگیر ایرانی، ظاهری کاملا متفاوت داشته است. با این حال نگاره‌های برجای مانده از دوره اسلامی نیز از کاربرد این نوع بادگیرها در ایران حکایت دارند. لکن با حفاری‌های اخیر صورت گرفته در دوبی توسط ماتسودا، شواهدی از نمونه‌هایی قدیمی‌تر از بادگیرهای ایرانی به دست آمده است که قدمتشان به بیش از ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد.
ساختار و اجزای بادگیر:

ساختار و اجزای بادگیر

بیشتر بادگیرها دارای یک، چهار و یا هشت دریچه هستند. در شهر یزد همه بادگیرها در اشکال چهار یا هشت گوشه ساخته شده‌اند. ساخت یک بادگیر به جهت جریان هوا در محل ساخت آن بستگی دارد؛ به طوری که اگر باد در منطقه‌ای تنها از یک جهت بوزد، بادگیر تنها با یک دریچه رو به باد ساخته می‌شود. این نمونه بادگیرها اغلب در میبد که در ۵۰ کیلومتری یزد قرار دارد قابل مشاهده هستند. بادگیرهای این منطقه کوتاه بوده و تنها یک دریچه رو به باد دارند. با این حال در مواردی به مظور محافظت از ساختمان در برابر گرد و غبارکویر، شاهد ساخت دریچه‌های بادگیرهای در خلاف جهت باد نیز هستیم.
عملکرد بادگیر:

عملکرد بادگیر

بادگیرهای ایرانی اساسا دارای سه کارکرد اصلی و مهم هستند؛ هدایت جریان هوا به سمت پایین با استفاده از ورودی مستقیم هوا، هدایت جریان هوا به سمت بالا با استفاده از اختلاف دما و با کمک باد یا هدایت جریان هوا به سمت بالا تنها با استفاده از اختلاف دمای ناشی از انرژی تابشی خورشید.
هدایت جریان هوا به سمت پایین با استفاده از ورودی مستقیم هوا:

هدایت جریان هوا به سمت پایین با استفاده از ورودی مستقیم هوا

یکی از رایجترین موارد استفاده از بادگیرها، خنک کردن فضای درونی خانه است؛ در این شرایط، بادگیر که به همراه یک حیاط و یک گنبد ساخته شده است، به عنوان یک سیستم تهویه استراتژیک عمل خواهد کرد. اینگونه بادگیرها در واقع یک برج بلند و سرپوشیده با یک دریچه در بالای خود هستند. این دریچه باز اغلب رو به جهتی ساخته می‌شود که بیشترین میزان وزش باد را شاهد است و لذا باد را به دام انداخته و آن را به سمت قلب ساختمان هدایت می‌کند تا در عین حفظ جریان هوا، فضای اندرونی خنک شود. بنابرین می‌توان گفت که این سیستم لزوما هوا را خنک نمی‌کند و بلکه از به جریان انداختن هوا برای ایجاد یک اثر خنک کننده استفاده می‌کند. این‌گونه بادگیرها هزاران سال است که به کار گرفته می‌شوند.
هدایت جریان هوا به سمت بالا با استفاده از اختلاف دما و با کمک باد:

هدایت جریان هوا به سمت بالا با استفاده از اختلاف دما و با کمک باد

اینگونه بادگیرها همراه با قنات و یا یک کانال زیرزمینی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در این روش، دریچه بادگیر از جهت غالب باد دور است و تنها توسط همین دریچه، هوا با استفاده از اثر کواندا به سمت بالا کشیده می‌شود. تفاوت فشار در یک طرف ساختمان باعث می‌شود هوا از مسیر موجود در سمت دیگر سازه تخلیه شود. هوای گرم به درون فضای تونل مانند قنات جاری شده و در تماس با زمین و آب سرد در حال عبور از قنات خنک می‌شود. این هوای خنک شده به وسیله اثر کواندا مجددا توسط بادگیر مکیده شده و در درون ساختمان به جریان در آمده و دمای کلی سازه را کاهش می‌دهد. تمامی این سیستم به لطف بخار آب قنات به کار خود ادامه می‌دهد.
هدایت جریان هوا به سمت بالا با استفاده از اختلاف دمای ناشی از انرژی تابشی خورشید:

هدایت جریان هوا به سمت بالا با استفاده از اختلاف دمای ناشی از انرژی تابشی خورشی

 

در یک محیط بدون باد و یا خانه بدون آب، یک بادگیر همانند یک دودکش خورشیدی عمل می‌کند. اینگونه بادگیرها گرادیان فشاری را ایجاد می‌کنند که سبب می‌شود هوای داغ که دارای چگالی کمتری است، به سمت بالا حرکت کند و از دریچه بالای بادگیر تخلیه شود. این سیستم در ترکیب با چرخه روزانه سبب می‌شود که هوای خنک توسط بادگیر به دام افتد، اما نهایتا دما در چنین محیطی نمی‌تواند پایینتر از دمای شبانه باشد.

هدایت جریان هوا به سمت بالا با استفاده از اختلاف دمای ناشی از انرژی تابشی خورشید

چنانچه اینگونه بادگیرها با خشتی ضخیم و مقاوم ساخته شوند، مقاومت خوبی در برابر انتقال حرارت داشته و قادر خواهند بود مساجد، خانه ها و فضاهایی نظیر شبستان‌ها را در اواسط روز خنک نموده و دمای این اماکن را تا حد زیادی کاهش دهند. هدایت جریان هوا به سمت بالا با استفاده اختلاف دمای ناشی از انرژی تابشی خورشید یا با کمک باد، در معماری غربی نیز به خدمت گرفته شده است که چندین محصول تجاری با الهام از نحوه عملکرد بادگیرها نمونه بارزی از آن به شمار می‌روند.

و....